|
|
РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ
І
Звераватую панурасць Лявону Бушмару перадаў бацька - княжацкі дробны арандатар. Памёр ён тады, калі Расея ваявала з немцамі. Акрай таго лесу, які ўсё жыццё сваё вартаваў яго бацька, арандаваў ён ад князя добрую дзялянку зямлі. Калі ажаніўся і аддзяліўся ад бацькі - забудаваўся на арэндзе, усё ў лік арэндных выплатак князю. Гэта быў стары моцны, як дуб, пражыў ён на свеце год, мусіць, з дзевяноста і рабіў усё да самых апошніх дзён сваіх. Нават казалі, што гадзін за дзве да смерці з'еў яшчэ пару цвёрдых антонавак - гэтак сканаў у памяці і без думак пра смерць; доктара пры ім не было ніколі, ад самых малых дзён і аж да сканання. Не любіў ён дакторскіх лекаў, зваў гэта прымхаю, панскаю выдумкаю, хоць паноў сам не цураўся. Не верачы ў дактароў, ён гаварыў, што чалавек павінен як мае быць працаваць, колькі трэба выспацца, у меру, смачна з'есці - і тады будзе здароў. Калі прыязджаў, бывала, у свае лясы князь, ён, разам з іншымі княжацкімі дзедзічамі і гэтакімі, як сам, дробнымі арандатарамі, заўсёды з'яўляўся ў маёнтак - стаяў там з усімі перад ганкам па гадзіны дзве без шапкі, пакуль выйдзе павітацца з імі князь. Тады цалаваў князю ў калена (у руку цалавалі толькі самыя буйныя дзедзічы і маёнтаўскія фундатары) і ішоў адразу дадому, ніколі не застаючыся пагаварыць з людзьмі.
Малады ваўчок - Лявон быў ужо дарослы хлопец тады, калі памёр бацька, але яшчэ ў салдаты не папаў праз гады свае. Незадоўга да смерці бацька колькі раз гаварыў яму:
- Ты, сынку, глядзі, каб не папасціся адно ў войска, а калі вайна зацягнецца, дык і пагатоў пра гэта думай, што ж, я ўжо век свой пражыў, можа, і не будзе мяне хутка на свеце, дык думай сам. Калі прыйдзе пара ісці ў салдаты, дык напрамілуй Бог старайся як-небудзь выкруціцца. Можа, грошай трэба будзе паткнуць доктару ці якому іншаму гаду, дык што ж ты зробіш. Трэба дык трэба! Я сам не служыў, грашыма адкупіўся, і нябожчык дзед твой ад рэкрутаў захаваўся: некалькі год засаб стуляўся, часамі, расказваў, цэлы тыдзень пралежыць, бывала, у хляве пад гноем; дык не канечне і табе ісці служыць ліха ведае за што чорту лысаму.
А калі вайна была з палякамі, Лявону прыйшла ўжо была пара ісці ў войска, але так усё ішлося, што не лішне ён і клопату ўжываў, каб не ісці - то адступленні, то наступленні, то прыхоўваўся крыху, так яно і сыходзіла. Толькі калі ўжо вайна канчалася, выйшаў быў загад такі, што ўсім дэзертырам будзе даравана, калі ў тры дні самі з'явяцца. У Лявона, вядома, і ў думках не было з'яўляцца, ды, можа, і не чуў ён пра гэты загад, седзячы, як воўк, у сваёй лясной гушчырні, але з блізкіх залесных хутароў два хлапцы сабраліся ехаць і яго падгаварылі:
- Дурны ты, што ты выгадаеш, калі будзеш сядзець дома! Можа, неўзабаве, кажуць, замірэнне будзе, дык доўга служыць не давядзецца, а так - усё роўна не падаруюць.
- А ці праўда, што цяпер нічога не будзе?
Яму паказалі друкаваны загад. І хоць ён чытаць не ўмеў, але друкаванай паперцы паверыў і такім чынам праслужыў у Чырвонай арміі нешта з год. Расказвалі, што чырвонаармеец з яго выйшаў несамавіты. Страляў ён добра (разам з бацькам найлепшымі паляўнічымі былі), але палітграмата - дык гэта была для яго пакута. Чытаць яго таксама ледзьве-ледзьве навучылі, але ж калі ён пасля вярнуўся дадому, дык адразу і гэта забыўся.
У арміі папаў ён у тую часць, якая кагадзе з фронту прыйшла. Стаялі раней у казармах, а пасля выйшлі з іх.
Сярод лясоў і поля Лявон Бушмар павесялеў, стаў вастрэйшым на слова, а то раней, у горадзе, у казармах быў надта ўжо панурым і маўклівым. Часамі слова ад яго выцягнуць нельга было. Сярод гэткага збору людзей і гарадской таўкатні ён адчуваў сябе, як мядзведзь за сталом у пакоях. Некалькі разоў за ўсю службу ён прасіў усё аднаго ж таварыша напісаць да мацеры ліст:
- Напішы ты, будзь ласкаў, ліст мне дадому, я табе аддзякую.
З гэтага «я табе аддзякую» заўсёды смяяліся ўсе яго таварышы і раз нават вывелі яго з цярплівасці.
- Які тут можа быць смех! А што ж ён павінен мне пісаць, ці што? Або ты мне, або я табе - што рабіць? Усякі сам і для сябе толькі можа рабіць што і калі сам захоча.
- Ты зусім, Бушмар, не калектыўны чалавек, - сказаў хтосьці з таварышаў.
На гэта ён нічога не адказаў, унурыўся і лёг на свой ложак, адвярнуўшыся ад усіх. Ліста ў той дзень ён пісаць ужо не захацеў. Ліст напісалі на другі дзень, калі той таварыш, што пісаў заўсёды яму, сам падышоў да яго:
- Ну дык давай, Лявон, напішам, ці што?
Лявон пачаў дыктаваць:
- Дзякуй Богу жыў, напішы, здароў. Нудна па доме, і няхай не збывае жарабіцы і рабіць каго найме, пакуль я прыйду, каб не рашаць гаспадаркі...
Маці раз прыслала была яму пасылку. Дык ён дастаў з пасылкі самы большы сыр і падышоў да таго таварыша, што заўсёды пісаў яму:
- Вазьмі, будзь ласкаў, сыр. Ты заўсёды мяне слухаеш, калі я прашу цябе напісаць дадому.
Таварыш пакрыўдзіўся:
- Так, па-таварыску, дык я вазьму, а калі гэта заплата, дык не хачу.
Лявон Бушмар, як бездапаможнае дзіця, аглянуўся навокал. Высокая постаць яго крыху прыгнулася ад нейкай як бы нецярплівасці, непаразуменне было ў вачах.
- Вазьмі, - яшчэ раз сказаў і працягнуў у руках сыр.
- Не вазьму. Давай усе гуртам яго з'ямо.
Ён не ведаў, што рабіць з сырам, схаваць яго назад ці пакінуць на таварышавым ложку, але тут сам таварыш дапамог яму - забраў сыр, і тут жа ўсе гуртам з'елі яго. З таго часу Бушмар яшчэ большым ваўком зрабіўся, а яму яшчэ больш сталі надакучаць.
- Не калектыўны ты чалавек. Звераваты.
- Дзікі і нялюдскі.
- Ты ж ніколі чалавеку, каб прыйшлося, не паможаш, калі ў таго не будзе чым адплаціць табе.
Бушмар раз у такі момант усхваціўся і размахнуў сваімі шырокімі плячыма. У адну руку згроб нешта з траіх і шпурнуў на блізкі ложак. Кароткая шыя яго густа пачырванела, ён моцна і шумна дыхнуў. Тады з ім ужо мала загаворвалі. Твар яго стаў жорсткім, бровы часта ссоўваліся.
Калі выйшлі з горада, дачыненні між ім і таварышамі сталі лепшымі. Бушмар стаў сам загаворваць з усімі, але не быў ніколі ў вялікім гурце - любіў адзіноцтва і нават кватараваць застаўся ў сялянскай хаце адзін, без таварышаў. Ён тут трохі здружыўся з гаспадаром хаты. Калі льга было ад службы, вельмі ахвотна ішоў у гумно малаціць і тады ажыўляўся:
- Чалавек без работы не можа доўга быць, хіба толькі спрадвечны лайдак або каторы змалку не прывык.
Тады ж нейк раз ён, разгаварыўшыся, прызнаўся гаспадару, што трохі каецца, што пайшоў служыць:
- Не ведаў, што гэтак доўга зацягнецца. Чорт ведае чым займайся тут. Хіба гэта работа!
Ён вельмі рваўся цяпер дадому.
ІІ
На ціхім небе стылі зоры. Вільгаць ішла з лясоў і туманамі асядала на голую зямлю, перад світаннем маўчала поле; злазячы ў рэчку, бялелі на чорнай зямлі лапіны апошняга снегу.
Над самай рэчкаю, на ўзгоркаватым яе беразе, высока над змрочнымі паплавамі, узнімалася няроўная сцяна лесу. Дарога ў лес ішла праз рэчку, цераз мост, з поля і паплавоў. На дарозе ў лесе было чорна і ціха. Таму пад нагамі ў чалавека звонка і мокра трашчала леташняе лісце. Чалавек ішоў паволі, нёс за плячыма клунак. Часамі ён прыпыняўся, дзе дрэвы разыходзіліся ад дарогі і над палянкай ніжэй звісала зорнае неба. Чалавек як бы прыглядаўся ці прыслухоўваўся да чаго. Стаяў так хвіліны са тры і зноў ішоў далей. Ступаў ён моцна, але хада яго была лёгкаю, хоць і ўтомленаю, так, як ходзіць чалавек па роднай зямлі. Дарога доўга ішла лесам, перакідалася праз кавалкі поля, праз нізкія ядлаўцовыя лагчыны.
Ужо світаць пачало, як чалавек прыпыніўся каля густой няроўнай агароджы. Застукаў брамкаю і пхнуў яе каленам. Забрахаў сабака, заядла захроп, кінуўся пад чалавека, заскроб кіпцямі па вільготным крысе салдацкага шыняля.
- Галас, Галас, - загукаў чалавек.
Сабака адбегся і брахаў, пачаўшы павільваць хвастом.
- Галас! Не пазнаў? Ах ты дурны!..
Сабака радасна завішчаў, падбег, абняў гаспадара пярэднімі лапамі, лізнуў у твар. Чалавек усё стаяў, аж пакуль не прайшло сабачае захапленне. Тады ўзышоў на ганак, спусціў з плеч клунак. У сенцах ужо стукалі хатнія дзверы - сабака кагосьці пабудзіў сваім брэхам.
- Хто?
Голас з сянец чуваць быў малады, жаночы, прывабны, хрыплаваты ад сну. Чалавек на ганку ад гэтага голасу падняў галаву і падаўся крыху назад.
- Хто? - зноў запытала жанчына.
- Гаспадар.
- Які гаспадар?
І, здагадаўшыся, загаласіла:
- А Божачка ж мой, Лявон!
Яна з грукатам адкінула ад дзвярэй завалу, і Лявон Бушмар пачуў знаёмы пах сяней. У кухні жанчына запаліла газоўку, і тут Бушмар ацапянеў, глянуўшы на жанчыну. Яна таксама не зусім, мусіць, вольна пачувала сябе: стаяла ля печы маўкліва, спусціла ўніз рукі і не гаварыла больш ні слова. Твар яе густа ружавеў.
- Ты... тут?.. - запытаўся Бушмар.
- Служу... Як напісаў тады адразу быў, каб хоць каго маці ўзяла рабіць... Дык я нанялася...
- Нанялася?
Жанчына маўчала. Глыбокае непаразуменне прайшло па Бушмаравым твары.
- А маці дзе?
- Маці хворая... Не ўстае... Другі ўжо тыдзень.
Бушмар адчыніў дзверы ў чыстую хату. Жанчына запаліла лямпу. Маці прачнулася, пачала ад радасці плакаць, гаварыць і стагнаць.
Маладая жанчына колькі разоў выходзіла і ўваходзіла - пачыналася дзённая гаспадарская таўкатня. Бушмар не захацеў адпачываць, пасядзеў каля маці, пераапрануўся ў сваю цывільную адзежу і адразу пайшоў на сялібу. Сабака весела гайсаў следам за ім. Бушмар агледзеў непапраўленую агароджу, непадгрэбеную салому, незачыненыя вароты на прыгуменне... Выцягнуў з студні вады, паспрабаваў, ці добра ходзіць коварат.
Як і заўсёды, пануры быў выгляд яго, пахадзіўшы па двары, ён выйшаў за гумно. Там скідаўся сялібны ўзгорак глыбока ўніз, у рэчку, пад стагоднімі дубамі прэла леташняе іх лісце. Малады ельнік зубіў цёмную зеляніну за паплаўною лукою. З трох бакоў быў дубняк і ельнік. З чацвёртага - горбілася поле. Неба над светам было высокае, ціхае, веснавое.
Бушмар правёў рукою па твары, як бы знімаючы з яго штосьці чужое і непрыемнае. Вочы яго ператварыліся ў агністыя стрэлкі. Ён зняў шапку, расшпіліў жакетку. Здавалася, што ён хоча гэта пазбавіцца ўсяго лішняга, каб як мага глыбей чуць вялікую музыку лясной адзіноты.
Бушмар стаяў. І от твар яго выцягнуўся, губы сціснуліся. Ноздры раздзьмуліся і заварушыліся. Так звер чуе магутны пах лесу, зямлі, вады, вясны, адзіноты. Так жа звер чуе пах і цёплай крыві. Вочы прыжмурыліся, бровы пацягнулі за сабою ўніз лоб.
Бушмар ішоў назад па прэлых лісцях. Маладая жанчына, нанятая гаспадыня, упоперак перад ім перайшла двор. Бушмар спусціў у зямлю вочы і жорстка запытаў:
- Як жа ты нанялася з хаты?
Жанчына адказала не адразу. І то як бы нехаця:
- Так здарылася.
- Як?
- Памёр мой.
Бушмар аж уздрыгануўся. Вочы яго ўскінуліся на жанчыну. Яна чамусьці ад гэтага зірку пачырванела, апусціла галаву, уздыхнула. Заспяшалася ў сенцы. Бушмар стаяў усё і не зводзіў вачэй з жанчыны, аж пакуль яна праз увесь двор ішла.
У той дзень Бушмар рабіў многа. Заходзячы ў хату, ён разоў два падыходзіў да матчынай пасцелі, стаяў па колькі хвілін і маўчаў. Старая жанчына была слабою зусім.
Бушмар стараўся цяпер не заставацца падоўгу ў хаце. Дарваўшыся да работы, ён у той дзень зрабіў шмат і надвечар, прытомлены, распачаў ужо завіхацца каля агарожы.
Жанчына зноў папалася яму на вочы. Яна ўскінула цяпер на яго вочы свае, і ў голасе яе цяжка было заўважыць што большае за гаспадарлівую звычайную руплівасць, за абыякавасць да гаспадара і чужой работы. Была нават недаверлівасць і варожасць да чужога чалавека. Яна іначай ужо, як раніцаю, гаварыла цяпер:
- Можа, памагчы насіць?
Ён змоўчаў, а праз хвіліну сказаў:
- Рабі там, што ў хаце трэба.
І глянуў гэтак, як і той раз ёй услед, але тут жа ўнурыўся ў работу, а яна пайшла ад яго подбегам, можа, штучна спяшаючы. Завязаная назад рагамі хустка збілася ў яе з галавы, кароткая кудзельная вопратка была абсыпана асцюкамі. Яна была ў хаце, аж пакуль не змеркла, а на змярканні шукала па двары яго вачыма. Нідзе нікога не было, яна вярнулася ў хату і пагаварыла з хвораю:
- Лявона няма нідзе поблізу, можа, куды адышоўся, а тут мне позна будзе ісці адной, яго чакаўшы. Я ўсё ўправіла, дык я так пайду. Чуць дзень буду зноў.
- Добра, - адазвалася старая.
Жанчына рушыла з хаты. Мінула сялібны лясок, перайшла па кладцы рэчку; адышлася ўжо трохі ад сялібы. І там убачыла Бушмара. Ён стаяў над загіністым берагам каламутнай рэчачкі і кудысьці глядзеў.
Яна на момант прыпынілася, трохі жахнулася ад нечаканасці. Ён пачуў яе крокі і азірнуўся. Бровы яго былі ссунуты - гэта яна добра заўважыла.
- Аміля? - неспадзеўкі сказаў ён першы раз за гэты дзень яе імя, таксама ўздрыгануўшыся ад раптоўнага яе з'яўлення.
- Я іду дадому на сёння, даўно не была, заўтра на світанні прыйду. Тут усё ў парадку.
- Ідзі, - адказаў ён адразу.
Яна заспяшалася. Ён доўга яшчэ стаяў, аж пакуль змрок не агарнуў усяго. Тады паволі пайшоў назад. Так ён сярод цішыні спаткаў першы вечар у роднай сялібе.
«Ёй не хочацца быць тут са мною, - думаў Бушмар уночы, - пайшла, уцякла. Баіцца».
Ён усміхнуўся жорстка і ціха, як бы дамогшыся таго, чаго доўга дамагаўся.
- Гэта вы самі, мамуня, падгаварылі яе застацца да нас? - падышоў ён, устаючы на світанні, да старой.
- Каго? - не зразумела адразу маці.
- Амілю?
Стогнучы і вохкаючы, маці гаварыла:
- Яна толькі як дачулася, што наняць нам каго трэба, дык сама прыйшла прасіцца. Дзе ж яна тут ноймецца іначай, няма тут лішне дзе і да каго, а так ёй жыць - хто яго ведае як і з чаго. У хаце - галота.
- Шпарка ж яна аўдавела, - панура сказаў Бушмар.
ІІІ
За колькі год перад гэтым на тым самым месцы, дзе стаяў на змроку Бушмар, калі напаткала там яго Аміля, адбылося адно не зусім звычайнае здарэнне, польскія салдаты стаялі тады густа па ўсіх суседніх вёсках. Бушмар жыў у сваім звычайным жывым спакоі. Раз у два тыдні выязджаў у пастарунак на стойку з фурманкаю, а больш, як і заўсёды, мала дзе яго хто бачыў. Вечарамі ж ён падыходзіў праз свой лес да вёскі. Там ужо чакала яго Аміля. Часта яна выходзіла яму на спатканне, тады ён вёў яе да лесу. Там садзіліся блізка адно пры адным на паваленай яліне. Лес ціха гуў, страсаючы з сябе сухія іголкі і снег. Снег быў і пад нагамі ў іх - абледзянелы, гладкі і ўлежаны. Яна мерзла на халодным дрэве, ён браў яе на свае калені, яна згіналася ў яго руках, рабілася маленькаю перад ім, бездапаможнаю. Часта ён дзеля жартаў пераносіў яе праз усю паляну да дарогі, адкуль яна бегла дадому, а ён стаяў пад ельнікаваю сцяною і пільнаваў яе ўзрокам сваім. Замарожаная цішыня скоўвала поле, а гул лесу быў спакайнейшым за ўсялякую цішыню. Яна знікала з вачэй яго недзе ў цёмным міргаценні сцен і стрэх, а ён усё стаяў. Высокая постаць яго цямнелася наводшыбе за колькі крокаў ад лесу. Ён пасля паволі падаваўся ў свой бок, ніколі не познячыся ў сваю мярлогу. Дзень назаўтра праходзіў ні доўга ні коратка - ішоў, як ішоў у рабоце, а вечарам Бушмар зноў ішоў праз лес.
У той памятны для некаторых вечар Аміля была такая, як і кожны раз - маленькая, блізкая. Яна нават больш, як заўсёды, праседзела ў яго на каленях, але ўжо, калі ён памкнуўся давесці яе да самага дому, яна сказала скрозь прынадны смех:
- Я адна перабягу, а ты ідзі.
Звярыная трывога ўкалола яго. Ён, як з помстаю, да болі сціснуў яе пальцы; яна аж закрычала ціха. Ён сціснуў руку ёй яшчэ мацней.
- Бяжы, - як бура, дыхнуў ён.
І сам пайшоў, але злосная трывога не пакідала яго. Як на тое ўсё роўна ішлося. З паўдарогі ён вярнуўся ў вуліцу і прыпыніўся каля знаёмай хаты. Праз акно ён убачыў, як Аміля стаяла ля стала і моцна смяялася. У хаце чулася мужчынская польская мова. Нешта яго цюкнула. Ён падбег да акна з двара і ўбачыў з другога боку стала паляка з афіцэрскімі нашыўкамі на зялёным салдацкім сурдуце. Бушмаравы вочы ў той жа момант зажмурыліся, губы сціснуліся.
Па вуліцы хадзіла колькі жаўнераў. З сваімі польскімі няспрытнымі жартамі яны зазіралі ў вокны, дзе былі дзяўчаты. Бушмар пайшоў на прыгуменне і сеў на бярвеннях. Быў ён тут нядоўга. Забразгалі дзверы, і дзве постаці пайшлі паволі на вуліцу. Бушмар краўся следам. Ён чуў, як паляк дробна сыпаў кавалерскімі жартамі, а Аміля, як шамкамі, звінела вясёлым смехам і пробавала адказваць нешта, падрабляючыся пад польскую мову:
- Цепер позна...
- Панна муві «цепер» - хо-хо!
Паляк сам рагатаў і ўсё трымаў за руку Амілю. Бушмар следам за імі выйшаў за апошнюю хату. У галаве яго стукала кроў, ён трымаў у зубах губу і краўся ззаду. Стараўся даслухаць гаворкі. Тут яму зноў прыйшлося прыпыніцца і стаць пад дрэвам, паляк доўга трымаў Амілю, пасля павёў назад у вуліцу. Яна ўсё смяялася, весела і гулліва. Бушмар ірваўся падбегчы да іх. Нарэшце яна зноў пайшла з ім з вуліцы. Так Бушмар прастаяў доўга. І што больш за ўсё страсянула яго, гэта Амілін смех, такі бесклапотны, шчыры, вясёлы. І гэтакі ж знаёмы яму.
Бушмар цярпеў і дачакаўся канца. Было з палавіна ночы, калі ён убачыў паляка аднаго. Той ішоў дарогаю, мінаючы ўбаку лес. Бушмар паўз лес абабег кругам і пайшоў насустрач.
- Хто? - гукнуў паручнік.
- Чалавек! - гукнуў у адказ Бушмар, падняў угару рукі і стаў так на дарозе.
Паручнік падышоў, трымаючыся за рэвальвер.
- Сконт?!
Бушмар як стаяў, кінуўся наперад і грунуў кулакамі паручніку ў грудзі. Той адно звіўся Бушмару пад ногі і духу не ўказаў.
Можа б, і не лішне ўзялі б на падазронасць Бушмара, каб ён праз дзён два недзе не знік з дому. Назаўтра пасля забойства паручніка знайшлі пасярод дарогі, і следства пачало трэсці кожную хату. Былі і ў Бушмара, але нічога не даводзіла яго вінаватасці, хіба толькі што сляды на снезе зварочвалі з дарогі на яго хутар. Але ж слядоў было шмат, і ці мала куды і чаго ходзяць людзі напрамік, каб карацей было? Аднак жа ён доўга не сядзеў дома. Калі на трэці дзень з'явіліся, каб забраць яго, у хаце знайшлі адну маці. Яна енчыла і стагнала, што Лявон паехаў да стрэчнага брата і вернецца дзён праз чатыры, бо брат жыве далёка, вёрст за трыццаць, «таксама на арэндзе ў найяснейшага князя». Яе перацягнулі колькі раз нагайкаю і дапыталіся, дзе жыве той Лявонаў брат. Арыштаваная Аміля расказала ўсё, як гадзін за тры да развітання з польскім афіцэрам яна бачылася з Бушмарам, а пасля «бавілася ў хаце і на вуліцы з панам паручнікам». Праз месяцаў два яе выпусцілі, а Бушмара і ў брата не знайшлі - счуўшы бяду, ён там застаўся прыхоўвацца.
Так справа дацягнулася да польскага адыходу, тады ён і вярнуўся. На адыходзе палякі хутар яго паскублі, дый так маці пачала рашаць гаспадарку, бо не было сілы ўпраўляцца адной.
Нікому Бушмар ні ў чым не прызнаўся, нават самой Амілі, якая пасля прыйшла была сама да яго бледная і трывожная. За ласкавы і нявольніцкі зірк яе вачэй ён тады ж адвярнуўся ад яе.
- Не я забіў, - адказаў ён і мацеры.
І маці з таго была ўпэўнена, што сын яе не вінаваты. Час прайшоў, і пра цёмнае здарэнне толькі калі-нікалі ўспаміналі людзі. На Бушмара ж, можна сказаць, ніхто і не думаў цяпер.
Другі раз Аміля прыйшла была да яго ўжо нейк пад восень. Незвычайная для яе, нездаровая смеласць была ў вачах яе. Узбуджанасць прыкметна была ў ёй надзвычайная.
- Я прыйшла запытацца ў цябе, Лявон.
- Пытай.
Ён чуць-чуць паказаў зубы ад штучнага смеху.
- Ці ісці мне замуж? Да мяне адзін сватаецца.
- Калі добры чалавек трапляецца, дык ідзі.
У яе была трохі надзея на нейкі іншы адказ яго, пасля ж гэтага яна прыкусіла губы і пайшла шпарка. Ён упэўніў сябе, што добра зрабіў, напусціў на сябе весялосць, выбраўся на пару дзён да таго самага стрэчнага брата. Цяпер ён увесь аддаўся аднаўленню сваёй паскубленай гаспадарскай мярлогі.
Аміля ж, можа, і на злосць Бушмару, паслухала яго рады. Чалавек знайшоўся не кепскі. Яна пайшла замуж праз месяцаў чатыры пасля апошняга свайго прыходу да Бушмара. Ад гэтага замуства яна нарадзіла сына.
ІV
Бушмарава маці яшчэ больш аслабела. Сярод ночы ён вымасціў сядзенне ў возе і паехаў па брата. У полі як мае быць асталёўвалася вясна. Раннія гаспадары пачыналі скародзіць.
Апаўночы было ў полі цёмна і холадна-парна. Бушмар выбіраўся з лагчын паволі. Паўз дарогу бялелі каморніцкія тычкі і межавыя слупы - яшчэ без самога гаспадара Бушмара вёска адціснула яго да самага лесу і ўрэзалася ў яго паплавы.
Ужо ў наступныя дні пасля прыходу свайго ён спробаваў не паддавацца, але гаварыў ён толькі з самімі суседзьмі - мець дачыненне да начальства, хоць і да самага малога, было для яго горш усялякай пакуты. Ён тады пачынаў заікацца ад жадання выказаць усё як ёсць разам. Блытаў словы, нарэшце змаўкаў і пачынаў спачатку.
- Чаму гэта залезлі сюды? - сыпаў ён злоснаю гаворкаю і паказваў рукой на лес.
- А як жа? На тое абрэзка, - адказалі яму.
- Чаму гэта? - зноў перапытваў ён.
Маўчалі.
- Чаму гэта? Што, у мяне лішняе ёсць, ці што? Можа, вы і на той бок лесу палезеце?
- Можа, і палезем.
- Хто арэнду плаціў, а хто палезе! Чаму гэта?
З братам яны прыехалі ў наступную ноч. Зноў бялелі каля дарогі межавыя слупы і тычкі.
- О, - паказаў рукой Бушмар.
- Але, - адказаў брат.
Больш яны нічога пра гэта не гаварылі і ўехалі ў лес моўчкі.
Брат быў вельмі падобным да Лявона, але ростам быў яму, высокаму, па плячо ўсяго. Бушмар падстрыгаў вусы, а гэты падкручваў іх стрэлкамі ў бакі. Гаварылі яны адзін з адным мала і без слоў вельмі добра разумелі адзін аднаго.
Назаўтра зусім парушыўся звычайны ход жыцця ў Бушмаравай сялібе. Папаўдні Бушмару давялося ісці ў вёску прасіць людской дапамогі. Сёй-той потым прыйшоў з вёскі. Прыйшоў стары Вінцэнты, што ўмеў на памяць усялякую касцельную адправу. Труну рабілі самі Бушмары, а Вінцэнты маліўся з кантычак - пераспяваў колькі разоў «анёл панскі» і «Здровась Марыя», пасля труну ўдвух Бушмары завезлі ў мястэчка пад касцёл. Вярнуліся позна, а назаўтра сышліся ўсе ў Бушмаравай чыстай хаце на жалобны абед. Вінцэнты прыйшоў з жонкаю, за гаспадыню была Аміля. Бушмар дастаў людзям выпіць, перад абедам Вінцэнты зрабіў жалобную адправу - заспяваў зноў «анёл панскі», усе падцягалі. Нават сам Бушмар падаваў свой, як з-пад зямлі, голас.
Спачатку быў ціхі настрой. Бушмараў брат, расчулены і ўзлагоджаны, успомніў свайго хлапчука:
- Бывала, адна ўцеха была, прыедзеш дадому, распрагаеш каня, а ён пад нагамі трэцца, памагаць лезе. Часамі і крыкнеш на яго, і ўшчунеш, калі пасваволіць, але як памёр, дык сам палез бы лёг на яго месца, абы падняць яго.
На твары яго засвяцілася чуласць. Жанкі заплакалі, уцёр слёзы і сам Бушмараў брат. Так прайшоў абед, а як выйшлі на ганак, каб разысціся, той жа самы Бушмараў брат не сцярпеў:
- У мяне адрэзалі палавіну ўсяе зямлі, але я хоць толькі што на арэнду быў сеў, але ён!
Ён ткнуў пальцам на брата:
- О! Спрадвеку арэнду плаціў.
- Нічога не зробіш, - сам жа адказаў брат.
- Чаму гэта не зробіш! - зароў Бушмар.
- Можа, што і зробіш, - хітра сказаў Вінцэнты.
V
Меркла ў лясах. Гусцілася цёплае неба, адвячорак цадзіў паплаўныя туманы.
Рэчка ўлілася ўжо ў свае берагі, цякла ціха-ціха. Магутнасць вясны жыла ў лясах і ў полі.
Бушмарава постаць чарнелася над рэчкаю.
Ён зноў быў адзін. Брат паехаў дзён праз тры пасля матчынага пахавання. Бушмар жа яшчэ некалькі дзён, як выбіты з свае каляіны, не задумваўся ні над чым. Аміля каля яго чула сябе ніякава, кожны адвячорак пакідала ў сялібе яго аднаго, начаваць хадзіла ў вёску. Можа, таму, што ад Бушмара слова цяпер больш як калі цяжка было выцягнуць.
- Я пакіну служыць тут зараз, - сказала была раз Аміля.
Ён не пачуў ці так нічога не адказаў.
На змроку высокая постаць узвышалася над рэкаваю лукою. Чалавек маўчаў, як і ўсё, што было навокал яго. Доўга стаяла высокая постаць. Змрок пагусцеў, неба яшчэ не запаліла зораў.
Чалавек азірнуўся і пайшоў паволі назад. Храсткі яго носа варушыліся, бровы з'ехалі нізка і зрасліся.
Маленькая жанчына ішла па траве. У руках яна несла чаравікі, ад работы ружавеў твар. Яна ішла подбегам ад гумна. Вольнай рукою папраўляла валасы і глядзела кудысьці паверх усяго. Яна напаткалася высокаму чалавеку. На адзін момант вочы іх спаткаліся, але чалавек адвярнуўся і пайшоў на высокі ганак. Жаночая постаць прыгнулася ад таго ўзроку мужчыны, больш заспяшалася. От яна сядзіць на ганку і абуваецца. Марудзіць, абцірае ногі аб мокрую траву, ціха навокал, нікога нідзе няма. Жанчына ўстала, яна ўжо гатова была ісці.
- Дык я пайшла ўжо, заўтра на світанні прыйду, - моцна гаворыць яна тое, што і кожны дзень у гэтую самую пору.
Але чамусьці яшчэ марудзіць. Яшчэ нагнулася паправіць у чаравіку шнурок, шнурок нешта завязваецца доўга, раптам ірвецца, і яго трэба звязаць. Ідзе жанчына паволі, унурыўшы галаву, трымаецца роўна, як бы чуючы ўсё яшчэ на сабе той момантны зірк.
Яна ідзе паўз разваленую пуню; пахне з яе прэлая салома і веснавая цвіль. Тут жанчына пайшла шпарчэй, але чалавек выбягае на ганак і моцна заве сабаку:
- Галас, Галас!
Жанчына бачыць здалёк, як цераз двор імчыцца да гаспадара сабака, як сам гаспадар сыходзіць з ганка. Яна прыпыняецца і глядзіць: а можа, там здарылася што, яна ж тут усю гаспадыніну работу адна парабляе, можа, чаго і не дагледзела.
Чалавек жа адагнаў ужо ад сябе сабаку і ідзе цераз двор. От пайшоў ён шпарка. Яна вельмі павольна паварочваецца да дарогі і ідзе сабе: яна ж ужо развіталася - сказала, што пайшла.
За брамаю гарачая хада магутных ног дагнала яе. Яна не азірнулася, але чула на сабе чужую буру. Тады з востраю, непераможнаю, пакутнаю і страшнаю радасцю пайшла шпарчэй, штосьці бяздумна ўгадаўшы ў гэтым. І тады ж пачула, як схапіла яе тая чужая бура. Бушмаравы рукі ўзнялі яе высока, пад звярыным дыхам яго валасы з-пад хусткі казытнулі твар. Слабасць і раптоўны ўздым страсянулі яе. Разам з тым ласкавая хітрасць прайшла па твары яе.
- Я чуць не вярнулася, думала, што здарылася, - шапнула яна і змоўкла зусім.
Бушмар цераз увесь двор бегам нёс яе назад на руках.
Праз паўгадзіны яна нехаця выйшла на ганак. У расчыненых дзвярах неўзабаве з'явіўся за ёю Бушмар. Яна сышла з ганка, вельмі паволі зноў моўчкі пайшла да брата ці толькі зрабіла выгляд, што ідзе. Бушмар збег з ганка за ёю. І з трох крокаў зноў схапіў яе на рукі. Хітрая жаночая ўсмешка лягла на твар яе. Яна ўзмахнула рукамі, вызваліўшы іх з-пад Бушмаравых, узняла ўгору галаву і ахапіла яго за шыю. Бушмар панёс яе зноў у хату.
VІ
Віславухі, белавусы, стары Вінцэнты стаяў за лесам на дарозе. Амілін брат падыходзіў да яго ўпоперак цераз раллю. Твар Вінцэнтага тоненька ружавеў на ветры, нядаўна зголены, гладзенькі. Амілін брат ледзьве цягнуў ногі па цяжкай, скібаватай раллі.
- Адпоўз Бушмар за лес, - сказаў Амілін брат.
- Напалі на чалавека, - адказаў Вінцэнты.
- Будзе з яго аднаго.
- Можа, будзе, а можа, і не. З таго боку лесу тамашнія яшчэ падбіраюцца. Так, мусіць, і адхвацяць усю гору.
Вінцэнты задумённа плюнуў, абцёр рукавом вусы. Твар яго на ветры заружавеў і пагладзеў больш. Здаваўся мокрым. Цераз поле, з кустоў, ішлі людзі. Амілін брат уваткнуў ля дарогі тычку, мігнуў Вінцэнтаму. Той пайшоў далей ад дарогі, набраўшы з зямлі пад паху гатовых тычак. Мужчыны прыпыніліся ля дарогі.
З лесу, з-пад Бушмаравай сялібы, выйшла Аміля. Яна ішла шпарка, заклапочана. Брат памкнуўся быў пайсці ёй насустрач, але пад цікаўнымі і хітрымі позіркамі мужчын застаўся.
Аміля падышла да яго адразу.
- Чаму Бушмар сам не прыйшоў? - запыталася колькі галасоў разам.
Аміля адказала аднаму толькі брату:
- Не прыйдзе... Мяне прыслаў... што тут хаця робіцца?..
Яна спусціла рукі і стаяла з сухой заклапочанасцю. Глядзела на ўсю работу.
- Што гэта за чалавек, чаму ён вачэй не пакажа: а пасля смяртэльнай крыўды не абярэшся, - загаманілі некаторыя мужчыны.
- Каб тут каморніка не было, можа б, і прыйшоў, - засмяяўся Амілін брат. - Што, невядома, як яму цяжка з начальствам гаварыць?
Аміля бездапаможна глянула на брата. Той падступіў да яе бліжэй.
Мужчыны заварушыліся па полі.
- Думаеш кідаць служыць? - запытаў брат ціха, адводзячы сястру ўбок.
Аміля паціснула плечуком і апусціла вочы. Скрытнасць цяпер удалася ёй.
- Кідай! Што гэта не ўгаварыць цябе ніяк! І тады вырвалася з хаты ліха ведае чаго, як бы не можа памеркавацца разам. Гэта ж не вечна будзе цяснота ў хаце, зараз што-небудзь зробім. Кідай, годзе табе ліпець за наймічку. Чаму ты паслухаць мяне не хочаш? Чаго ты баішся, што ў хаце цесна і хлеба можа не хапіць? Не прападзем! Будзем разам рабіць, разам жыць... Гэтак табе трэба было і адразу ісці за наймічку! Што ж не паслухала! Кідай!.. Чаму ты босая прыйшла, халодны дзень гэтакі? Раніцою мароз быў.
Яна аглядзела яшчэ раз падлеснае поле і пайшла назад.
Брат паглядзеў ёй услед, нахмурыўся.
- Можа, яна крыўдзіцца чаго, - з'явіўся раптам з боку Вінцэнты.
Амілін брат не захацеў з ім гаварыць. Вінцэнты, як знячэўку дзе абмочаны на холадзе, заклапаціўся вельмі каля тычак.
VІІ
За лесам насядала на сялібу вясковае поле, арудаваў там Андрэй - Амілін брат, праціўны Бушмару чалавек. Бушмар і ніколі не меў з ім сталай гаворкі (хіба, бывала, трэба было пагаварыць крыху, увайшоўшы ў хату да Амілі), а цяпер і пагатоў. Ён з-за лесу чуў праз Амілю, што Андрэй сіберна заеўся на Вінцэнтага за ўсялякія там справы, што Вінцэнты нагаворваў супроць Андрэя людзей, што ў самога Вінцэнтага ў хаце нелады нейкія... Аміля кожны дзень пад вечар даведвалася да свайго дзіцяці, доўга не бавілася там, у Андрэя, - цяпер ужо заўсёды варочалася нанач. Яна ўсё была такою ж самаю ціхаю, прывабна, па-жаноцку пакорліваю. Вечарам, прыбегшы ад брата, яна знаходзіла Бушмара ў хаце, зазірала яму ў вочы. Ён цягнуў яе да сябе.
Вясна тады ўбіралася ў сілу. На полі, на палянах і лесавых выцерабах зазяленьвала ярына.
Навокал Бушмаравай сялібы з'явілася новая агарожа. За лесам, тут жа пад бокам у Бушмара, забялелі слупы на другую іншую агарожу. Дарога з лесу, што з Бушмаравай сялібы падалася ўбок, закруцілася пад самую рэчку - новы перароблены вясковы палетак адапхнуў яе.
Аміля з Бушмарам часамі, у нядзелю, калі быў час, выходзіла сюды за лес. Яна-то, праўда, ішла не разам з ім, а ззаду, як бы назіркам. Ён выходзіў з хаты адзін, ён нікуды не клікаў яе з сабою, калі ішоў куды так, без работы, але яна даганяла яго, убачыўшы за брамаю. Сыходзілася з ім ужо ў лесе. Тады гаварыла:
- Можа, мы сёння ўдваіх да Андрэя пойдзем?
Ёй хацелася, каб гэта было, і баялася яна зводзіць іх.
Ён сціскаў губы, хмурыўся, адказваў не адразу, а ўжо калі яна начакаецца гэтага адказу:
- Ты ж кожны вечар бываеш там.
Яна так ужо і ведае, што ён гэта скажа, але яшчэ не паддаецца:
- Мала што я адна хаджу. Каб з табою калі ўдваіх пайсці, мне гэтак хочацца... Лявонка...
Яна ведае, што на гэта ён ужо нічога не скажа. Толькі як бы дзеля таго, каб разглядзець што па дарозе ці ў полі, адвернецца ён і колькі хвілін не змігне з аднаго месца, а там і Андрэеву хату відаць на ўзгорку, другая з краю. Разбіты маланкаю клён гнецца пад растрэсенаю страхою, развалены комін накрыты вялікаю бляшанаю міскаю без дна. Там Андрэй, можа, дзе ў нядзелю курыць да вуліцы на бярвеннях з мужчынамі і, можа, зноў нагаворвае людзей на Бушмара.
Ніколі Бушмар не пойдзе туды!
Амілю цягне туды хоць на момант.
- Я пайду, - гаворыць яна, - калі ты пачакаеш крыху тут, я не забаўлюся. Добра?
Яна глядзіць пакорліва ў вочы яго. Усё роўна як просіць ласкі якой. Ён жа заўсёды адзін і той жа - пануры, маўклівы. Хто яго ведае, якія думкі варушацца ў яго віхрастай галаве, пад гэтым навіслым чэрапам.
- Ідзі сабе.
Ах, каб ён не гаварыў гэтага «сабе»!
З прычыны гэтакага тону яна не ідзе. Ён сядзіць дзе-небудзь на пенчуку ці на вывернутым дрэве.
Край лесу, перад імі поле - цяпер ужо чужое, не яго. Бярозавыя прысады туманяцца за полем, іх ледзьве відаць - з гэтага, аднаго толькі боку, поле чыстае ад лесу. Скрыўленая, адсунутая Бушмарава дарога яшчэ мала вызначылася калясьмі. Межавыя палявыя слупы залезлі аж на яе - ледзьве з драбінамі льга прасунуцца.
Аміля кладзе рукі на Бушмарава плячо:
- Чаму ты гэтакі, Лявон?
- Што? - гаворыць ён адразу, - што ты сказала?
(Часамі ён гэтак ажыўляецца без прычыны.)
- Чаго ты на мяне сярдуеш?
- Ідзі туды, - паказвае ён пальцам на вёску. - Ідзі, адно прыходзь хутка.
Цяпер яна ўжо ідзе адразу, моцна ўздыхнуўшы, але ж і праўда, што не бавіцца там доўга.
Андрэй спатыкае яе жартлівым смехам:
- Хутарская гаспадыня ідзе. Ну, як гаспадар, не лішне эксплаатуе цябе?
Яна вымушана смяяцца.
У акне з двара відаць дзеці. Ходзяць за сталом па высокай лаве, насамі ледзьве дастаюць вокны. Вочы ў абодвух чорненькія, як вугельчыкі, аднагодкі - Амілін і Андрэеў.
- Ідзіце, сынкі, я вам тварыкі памыю, - гаворыць Аміля, калі ўвойдзе ў хату.
Бярэ іх абодвух на рукі і нясе ў мыцельнік да вядра з вадою. Хлапчукі ў захапленні пішчаць.
- Сыночак, - туліць яна да сябе свайго малога. - Можа, табе баліць што?
- Каб балела што, дык плакаў бы, - аскірзаецца пакрыўджаная Андрэіха. - Разам жа з маім і ядуць і спяць.
- От пасварыцеся нечага, - рагоча на ўсю хату Андрэй.
- Я так гавару, мала што маці скажа, - апраўдваецца Аміля, - ці гэта што я скажу, дык...
Яна гладзіць па белай галоўцы свайго малога і спяшае назад да Бушмара. Андрэй выходзіць у сенцы. Стоячы ў дзвярах, глядзіць Амілі ўслед:
- Пабыла б калі больш... Эксплаатуе цябе твой гаспадар.
Ён раптам кідае жартаваць. Тон яго робіцца сталым:
- Табе і нядзелі няма?
Аміля ўжо выходзіць з двара.
Бушмар усё ж чакае яе. Яна як бы просіць яго:
- Я не бавілася, праўда?
Яны ідуць назад ужо разам. Калі край лесу губіцца за востраю павароткаю лясной сцежкі, Бушмар туліць яе да сябе. Яна, у гэты момант шчаслівая, глядзіць яму ў вочы; уся больш яшчэ прыгажэе, ружавее, жмурыцца, лашчыцца да яго. Падыходзяць да дому, і яна тут зноў успамінае тое, на што ён раней не адказаў:
- Чаму ты гэтакі... Нейкі...
- Які?
- Не гаворыш ніколі са мною?
Яна не спускае з яго вачэй, і ён глядзіць доўга ў яе гвар. Жанчына робіць цуд: на Бушмаравым твары з'яўляецца ласкавая мяккасць.
VІІІ
Вінцэнты на погляд здаецца ціхі чалавек. Ён ходзіць павольна і стала. У нядзелю заўсёды ўсцягвае на ногі шкарпэткі - шэрыя, у чырвоную палоску ўпоперак - жончына работа - і камашы. Ногі ў яго крывыя - разагнутыя дугі, і паходка - з боку на бок. Святочная ватоўка яго з рудога, чырванаватага старасвецкага бобрыку, ці то ўлетку горача, ці то ўвосень, ці ўвясну здорава - ён у свята заўсёды ў ёй. Колер твару яго дзіўна падобны да колеру гэтай вопраткі.
З Бушмарам ён - так сабе, ні вораг, ні прыяцель.
Трохі дружыў з Лявонавым бацькам, - але як дружыў! - разам палавічных пчол разводзілі, пакуль не заеліся ідзін на аднаго за мёд, а з маладым Бушмарам Вінцэнтаму пакуль што не здарылася за што пасварыцца.
І от у нядзелю, калі Бушмар рыхтаваўся снедаць, прыйшоў да яго Вінцэнты. Ён колькі часу стаяў за Бушмараваю брамаю і разглядаў Бушмараву ярыну.
- А-а-а як жа авёс пайшоў, аж сінее, - енчыў Вінцэнты з нейкай пакутнай зайздрасці. - Шалее твой авёс, дзянь добры, жэгнай Божа, - сказаў ён, калі пралез цераз парог у хату.
Бушмар бачыў яшчэ яго праз акно за брамаю. І буркнуў быў сабе пад нос:
- Ці не сюды яго няшчасце гоніць.
- Добры дзень, проша на сняданне, - прывітаў ён госця.
Вінцэнты сядзеў на парозе, пастукваў па падлозе кійком сваім, цадзіў па слову гаворку - чакаў, калі Бушмар скончыць снедаць і калі адыдзецца ад стала Аміля.
- Я прыйшоў да цябе, - загаварыў ён пра справу, выводзячы Бушмара на двор.
Бушмар як бы пачуў што трывожнае, маўчаў і нарыхтаваўся слухаць. Ён вёў Вінцэнтага па двары. Вінцэнты раптам перайшоў на дробныя ўсмешкі і нават сказаў жарт:
- Я хачу ў падсуседзі да цябе.
Бушмар траціў цярплівасць - ён сам ніколі не жартаваў і да людскіх жартаў не прывык. Вінцэнты ж адразу пасталеў, гэтак як напусціў бы на сябе жартаўлівасць:
- Ты ж чуў пэўна?
- Што?.. Нічога я не чуў.
Бушмар як мае быць ужо ўстрывожыўся. Вінцэнты больш не мучыў яго сваімі жартамі:
- Падсуседзі - не падсуседзі, а хаўрус з табою хачу зрабіць. Уцячы ў лес да цябе хачу. Хлопцы мае самі прыслалі мяне да цябе... Дарогу тваю адапхнулі? Палетак паўз лес адрэзалі? На гэты бок лесу залазяць? Андрэй арудуе? І арудаваць будзе, бо ён на цябе вока не мае. Ён пытаў (сам я чуў) у Амілі нядаўна - ці запісана яна ў гэтым рабачкоме...
Вінцэнты раптам спыніў гаворку і палажыў рукі на полы вопраткі. Расцягнулася ніжняя губа, стала тоненькаю, і мяшкі пад вачыма пачырванелі. Ён трошкі прысеў, трошкі нагнуўся да Бушмарава вуха. Спачатку так памаўчаў, пасля захіхікаў:
- Хі-хі-хі, хі-хі-і-і...
Бушмар зусім здзівіўся, аж злосць папаўзла па твары яго.
- Хі-хі, гэта такі недурны нехта выдумаў, імя яму даў - рабачок... падточвае гаспадароў... ці запісалася ты, кажа, у рабачок... Хі-хі-і-і.
Зноў ён раптам зрабіўся сталым, пасля гэтай штучнай весялосці:
- Страшная штука робіцца. Усё к чортавай матары пойдзе. Гады, запанаваць хочуць... Будзе табе яшчэ не гэта. Яшчэ і хату адбяруць у цябе, і самога з торбаю па свеце пусцяць, калі самому не ратавацца.
- Што? - гукнуў з усіх жыл Бушмар.
А той як бы наўмысля прыйшоў сюды, каб памучыць:
- І ўсім нам тое самае будзе, калі, я ж кажу, не ратавацца.
Тут ён змоўк і ўздыхнуў. Бушмар, каб прымеў, дык увагнаў бы тут яго на месцы ў зямлю. Вінцэнты яшчэ трохі памучыў:
- Гэта можна было адразу бачыць, што гэта будзе...
- Што?! - нема раўнуў Бушмар.
І ўжо тут Вінцэнты як мае быць дайшоў да справы:
- Усё пойдзе нанава. Гэта, што яны там панастаўлялі тычак і слупоў, дык увосень усё параскідаюць самі ж. Гэтыя новыя межы на знос пойдуць. І гэта, што падзялілі гэтыя дзялянкі, што адхапілі ад хутароў (і тваё тут дабро запала), - усё ў адзін кацёл пойдзе. Усё, як ёсць! Нават больш яшчэ ад хутароў адхопяць, нават зусім некаторых пазганяюць з месц сваіх - няма табе, кажа, ні хаткі, ні градкі. Народ, можа, паддавацца не будзе, але гэта... займі чорта ад варот, дык ён цераз плот! Ён цябе пройме навылёт, а свайго дойдзе... Згоняць усіх разам, выдзеляць табе, каб з голаду ўздоўж лавы лытак не стуліў, а рэштку спажыве той, хто будзе на чыёй шыі сядзець.
- Можа, да гэтага яшчэ не дойдзе, - разважыў сам з сябе Бушмар.
Ён аж панурасць сваю пачаў траціць.
- Ты тут сядзіш, як воўк, і нічога не ведаеш, што па людзях робіцца, цябе да калецтва як мае быць збіраюцца давесці, а ты снедаеш сабе, як на выгодзе...
- Хто гэта хоча?
- Гады. Андрэй. Аміля нябось маўчыць табе. От папытайся ты ў яе, што Андрэй парабляе...
- Ну, дык што рабіць?
- Я табе скажу, што рабіць - яны сваё, а мы сваё. Няхай сабе іх там дзвесце сядзе каля аднаго катла, а мы тут удзесяцярох сядзем. Ты, я, хлопцы мае, можа, яшчэ хто з адзін падахвоціцца, от табе і кацёл. Без гадаў, без нікога, сам сабе. І ўсё маё будзе пры мне, і пальцам ніхто не зачэпіць. Тады мы і адсудзіць можам законам, што і ад цябе забралі. Яны няхай сабе, а мы сабе, не канешне галетніка ўспамагаць сваім уласным ды родным. Ну як? Ты сядзіш і нічога не чуеш?
Бушмар маўчаў.
- Я сам на гэты бок лесу перабяруся. Забудуем усё як мае быць. Уцячы адтуль, хай яны там хоць падушаць адзін аднаго.
- Сюды? На гэты бок? Тут жа маё!
- Усё роўна забяруць.
Бушмар памаўчаў.
- Можа, нічога яшчэ не будзе.
- Як-то не будзе. Ты сядзіш і нічога не бачыш.
- Ці ім там мала?.. І так жа паадрэзвалі ад усіх.
- Хамскага горла ніколі не ўтхланіш.
- Дык што ж рабіць?
- Я ж табе гавару што.
- Пачакаем крыху, будзе відаць. Калі што якое...
- Позна будзе чакаць. Да восені, калі пачакаем, дык там і аман будзе на ўсё.
Бушмар не ведаў, што рабіць і што думаць.
ІХ
Вінцэнты прыходзіў яшчэ раз, але Бушмар упарта не хацеў яго слухаць. Вінцэнты ўгаворваў яго:
- Гэта не прыперла табе яшчэ бяда, дык ты атрэпаеш рук, а пачакай, што ўвосень будзе.
- Не ўсё роўна мне! Ці сціснуць мяне, ці з кім я за адным катлом буду ні госць, ні гаспадар. Няхай што хочуць, то і робяць, а за адзін кацёл я ні з кім не сяду.
Вінцэнты тады пакінуў хадзіць да Бушмара. Бушмар пачаў задумоўвацца.
Вясна ўжо зусім увабралася ў сілу і паддавацца пачала лету. Рыхтаваліся да сенажаці; буялі аўсы і ячмені, адкрасоўвала жыта.
Аміля тады стала больш сумнаю, як калі раней была. Яна ціха корпалася з цямна да цямна за сваёю работаю, сам Бушмар ніколі ў хаце не прыпыняўся, - ледзьве ўхапіў управіць адзін веснавое поле.
Адзін раз у яго сялібе была пакутная ноч.
Надвечар яшчэ ён заўважыў, што Аміля як бы рвецца штосьці сказаць яму. Яна падыходзіла да яго колькі разоў, зазірала ў вочы, а ён быў утомленым з поля, тупаў па хаце. Яны павячэралі моўчкі, толькі яна сказала разы са два штосьці нецікавае ні ёй, ні яму. Ён адказваў вяла, нехаця, як і заўсёды. Аміля ведала ўжо добра гэтую яго натуру, ніколі не зважала на гэта. Пасля ж ужо ўсёй хатняй упраўкі, калі ён раздзяваўся класціся спаць, яна падышла да яго, паглядзела на яго з дакорам, просьбаю, замілаваннем, паслушэнствам, села каля яго і сказала тое, ад чаго ён падняў вочы, але з твару не змяніўся:
- Ад мяне?
- А ад каго ж яшчэ?
- А можа, ад каго іншага?
- Лявонка?!
Ён маўчаў. Яна падсела яшчэ бліжэй, зазірнула яму ў вочы, прыпёрлася галавою да пляча. Яна гаварыла хутка, выказвала ўсё, што сабралася за ўсю вясну, але што было дагэтуль цяжка выказаць Бушмару:
- ...Мы тады і малога майго забярэм сюды. Добра, Лявонка? Ён неўзабаве падрасце, дык і помач ад яго гатовая будзе. Ты, Лявонка, запішыся са мною ці павянчайся - трэба зрабіць што-небудзь, ці скажы мне пэўнае слова, дык я тады спакойнаю буду, а не хочаш можа вянчацца ці запісвацца, дык я так магу быць, адно каб ты мне сказаў напэўна, што я твая жонка. Можна і так, калі хочаш, людзі цяпер усякся жывуць...
Ён устаў падкруціць у лямпе агонь. Яна чакала, сядзела ўсё. Ей здалося, што ён стаў тады такім, якім яна яго жадала сабе - ласкавым, добрым. Ён сеў поплеч з ёю і маўчаў доўга. Яна палажыла галаву яму на плячо. Тады ён адхіснуўся і не зводзіў з яе вачэй:
- А той твой хлапчук, якога трэба забраць сюды, ад каго? Можа, ад паручніка?
Яна жахнулася:
- Нашто ты пытаеш тое, што сам ведаеш?
- А ты скажы.
- Нашто ты гэта?
Ён усё глядзеў на яе.
- Ну ад нябожчыка... памёр жа...
Яна моцна заплакала. Нагнулася і скінула шпарка рукі.
Бушмар стаяў пасярод хаты, прыжмурыўшы вочы. Ён бачыў Амілю ранейшую, калі яшчэ насіў яе на руках снежнымі палянамі з лесу. Чуў яе каля сябе там, на паваленым дрэве ў снегавыя ночы. Чуў і смех яе паручніку. Чуў яе і ў раннюю вясну, у той вечар, калі, не памятаючы нічога, хапіў за брамаю на рукі і мчаў у хату. І ўсе тыя наступныя дні і тыдні, нават, можа, месяцы... Калі ён ужо не пускаць пачаў яе да Андрэя, да гэтага ненавіднага брата яе, гэтага ворага, злыдня...
От ужо ён бачыць Андрэеў твар - гэты насмешлівы твар!
Андрэй усё зробіць, усюды дападзе. Ён і праўда, што гатоў сагнаць з месца сялібу, гэтак, як дарогу адапхнуў, як за лесам адрэзаў самую лепшую дзялянку. Усе слухаюць яго, не паможа і Вінцэнтага хітрасць. Усё будзе на восень, як казаў Вінцэнты. Андрэй арудуе, Андрэй стараецца, Андрэй - Амілін брат.
- А калі багацце я сваё страчу?! - смальнуў Бушмар. - Дык як тагды будзе з жонкаю, з дзецьмі і з сваімі, і з паручнікавымі...
Ён паварушыў барадою.
- Непаручнікаў! -крыкнула яна.
- Не, не, гэта я так сабе! - падступіў ён да яе на крок, збянтэжыўшыся ад яе крыку. - Дык чаго ж ты.
Яна заплакала мацней, плечы яе затрасліся, галава звесілася на рукі. Скрозь пальцы капалі слёзы.
Бушмар прыгледзеўся. Ён як бы ніколі не бачыў чалавечых слёз, гэтакіх горных. Цераз твар яго прабегла дзіўная рыса. - Дзіва? Нецярплівасць? Новае разуменне рэчаў?
- Сціхні, - сказаў ён ласкавей.
- Лявонка, што мне рабіць? - ледзьве выгаварыла яна за слязьмі.
Аміля сілком пасадзіла яго каля сябе. Выплаквала свае слёзы доўга на плячы яго. І гэта зрабіла з Бушмарам цуд. Ён пачаў сцішаць яе, заспакойваць, прытульваў да сябе твар. І ўсё стараўся скрывіць губы ў ціхую ўсмешку.
Пад поўнач яна старалася забыцца на тое, што было вечарам, і ўсё не магла. Яна была адна ўжо ў хаце. Бушмар быў сказаў:
- Мне галава баліць вельмі, пайду лягу на салому ў пуню, там вальней.
- Ідзі, - абняла яна яго.
Забыла патушыць лямпу і лягла. Заснуць не магла. Успомніла вячэрнюю гаворку з Бушмарам і зноў затраслася ад слёз.
Х
Бушмар паволі спусціўся з ганка ў чорную ноч. Чула драмала зямля, вялікая цішыня вартавала Бушмараву сялібу. У маўчанні начаваў лес, маўчалі ж пад туманамі і паплавы.
Бушмар павалокся аж да брамы, дзе мацней пахла па загоне канюшына, дзе лясная вільгаць чулася мацней. Бушмар там не стаяў доўга. Ён як бы шукаў чаго - з непакоем нейкім пайшоў назад і зноў вярнуўся, пасля падаўся да старой пуні, пралез у прычыненыя дзверы, лёг на салому. Так ён ляжаў доўга, шырока расплюшчанымі вачыма глядзеў у цемень, штосьці тупа ныла пад сэрцам. Было гэта новым. Толькі засмактала было гэтак калісьці ў грудзях, як выбраўся быў у салдаты і пакінуў за сабою сялібны лес. Ён паспрабаваў самохаць кашляць, заплюшчваць вочы... Нарэшце ні то дрымота, ні то тупое бяздум'е апанавалі ім.
Бушмар уздрыгануўся і прысеў, цяпер збіраў думкі свае, пачынаў думаць. Далёка было тут да разважлівасці, але думкі хутка прагналі жах нядаўняй дрымоты.
Нізка навісла цемень, здаецца, ён бачыў над сабою яе - цвёрдую, моцную, непераможную. У ёй жыў увесь свет, усё там дзейнічала і душыла яго. Ён устаў на ногі. У думках з'явіўся Вінцэнты з сваімі прароцтвамі. Цяпер ужо трывога і крыўда адганялі ад чалавека ўсё іншае, праходзіў жах, трывога ўсё павялічвалася. Ён зноў лёг, штучна пакашляў і моцна ўголас уздыхнуў.
- Лявон, - пачуў ён голас з двара.
І магло б стаць яму самому дзіўна, каб адно ён мог раздумаць пра гэта: ён самымі пачаткамі адчуванняў сваіх узрадаваўся гэтаму голасу. У той жа момант, як у гарачыню піць, прагнуць ён стаў гэтага слова, каб хоць раз яшчэ яна гэтак сказала.
- Ты на двары? - абазваўся ён.
Аміля прыйшла на яго голас.
- Мне страшна адной... Ты мяне пакінуў там адну... Ты мяне знявідзеў, я табе непатрэбна больш, я ведаю, я ведаю... праўда, Лявон? Скажы, ці праўда? Скажы... скажы...
- Хадзі сюды, - падаў ён голас.
- Скажы, якая я для цябе?
- Сядзь.
Ён пачуў, што яна плача, што яна не асмельваецца ўжо сесці блізка да яго. Ён прагнуў яе ранейшага, нядаўняга слова, дзе не было ні папроку, ні слёз, а толькі пакорлівасць - гатовай да ўсяго дзеля яго жанчыны. Абое маўчалі доўга.
- Лявон...
Цяпер ён працягнуў руку, падцягнуў яе да сябе.
- Скажы.
Як у бяспамяцтве, ён прыціснуў да сябе яе галаву. Яна плакала ўжо ціхімі, бяздумнымі слязьмі, выпрошвала ў яго слова:
- Скажы, ну скажы, Лявонка, якая я табе?.. Ты мяне знявідзеў... Завошта. Чаму ты?..
- Маўчы, - зашаптаў ён, - ты маўчы.
- Чаму ты сказаць не хочаш?.. Ты мяне гэтак укалоў, гэтак скрыўдзіў... Нашто ты мяне гэтак?..
- Маўчы, - папрасіў ужо ён.
Яна больш не гаварыла, маўчаў і ён. Цяпер пасадзіў сабе на калені і прытуліў яе твар да свайго. Яна пакінула плакаць, ціснулася да яго, вісла рукамі на яго шыі. Так доўга цягнулася маладое шаленства, радаснае і пакутнае.
Ужо забялела над лесам, ужо нават і ружавець пачало, а ніхто не хадзіў па Бушмаравым двары. І от нарэшце з цёмнай нары выйшла Аміля. Яна была новая нейкая, не падобная на сябе ранейшую, штосьці было ў вачах закончанае, зусім сфармаванае. Можа, гэта цвёрдае ўяўленне назаўсёды было, што такое яна і што такое Бушмар і што яны адзін для другога.
Яна доўга сядзела на ганку, гледзячы перад сабою ў зямлю. Гэтая ноч змучыла яе. Яна ўсё глядзела на свой росны след на траве.
Бушмар выйшаў неўзабаве. Ён пайшоў проста да студні. Выцягнуў вядро вады, нагнуўся і стаў ліць празрысты холад сабе на галаву.
ХІ
Ужо зблекла ружовасць на ўсходзе. Вяршаліны лесу гарэлі сонечнымі агнямі, і лес слухаў безутрапёную музыку чулай раніцы. Сонца было за ўзгоркам, але далёка яшчэ, пакуль знікне раса. Росны след скрозь клаўся з-пад Аміліных ног, да лесу, а ў лесе сцежка з леташніх хвойных іголак маўчала пад нагамі. Тут было ціха і прытульна. З-пад дрэў цёк водыр вечна маладога ядлоўцу, пахла хвоя і лясная зямля. Вечнасцю дыхала ўсё. Нават чулыя гукі былі як цішыня.
Аміля выйшла за лес. Сонечнае поле жыло клапатлівым веснавым днём. Яно гучэла птушынымі галасамі, зелянілася ячменямі і аўсамі. У бок ад узгорка туліліся да яго знаёмыя стрэхі.
Як бы шукаючы чаго, Аміля палажыла да лба над вачыма руку і ўгледзелася ў поле. Вецер абвеяў ёй твар. Не думаючы, яна пайшла паціху цераз поле, перад ёю, наводдалек, бегла хвалямі жыта.
Андрэева хата ветліва глянула на яе спарахнеласцю сваіх сцен. На прызбе, на ўмятай кастрыцы, драмаў узлахмачаны сабака. Ён толькі гультайскім зіркам правёў яе ў двор. Там яна ўбачыла свайго малога. Ён адразу пабег да яе:
- Мама!
Яна панесла яго ў хату. Там быў ранішні рэзрух. Ляжалі непрыбраныя, расцягненыя пасцелі; самому ад сябе цесна здавалася. Усё было гэтакім знаёмым - усё, як і заўсёды, - на тым самым месцы, як і шмат год да гэтай хвіліны. Усё тут цякло паволі, з вонкавым спакоем... Нават нейкае зелле, якое яна сама, гадоў, можа, тры таму, заткнула за трам - яшчэ і цяпер тырчыць адтуль.
Аміля выцягнула гэтае зелле і кінула ў сенцы. На палку каля печы панакіданы знаёмыя лахманы...
Думкі пачалі бегчы шпарчэй, вырывалі абрыўкі мінулага, забытага, што здавалася пахаваным назаўсёды. Можа, ёй было гадоў шэсць ці сем, як (гэта страшна цяпер укалола яе) сварыліся ў хаце за старую вопратку, што засталася пасля нябожчыка, бацькавага бацькі. Прыходзіла па вопратку бацькава сястра, бацька ж ірваўся ўсё прагнаць яе з хаты. Тая вопратка, можа, і каштавала ўсяго якую двазлотку, а колькі было сказана з-за яе ўсялякіх крыўдных слоў. І праз яе, праз Амілю. Ёй не было ў што апрануцца, гнаць у поле быдла і гэтаксама стрыечнаму брату, малому, сыну гэтай самай цёткі. Чаму, як якія дзікуны, забыўшыся на блізкае сваяўство, крыўдзяць адно аднаго з-за гэтакай дробязі нядобрымі словамі? Гэтак жылі, што і старыя лахманы для іх не заўсёды драбяза, а яшчэ - калі чалавек кожны дзень у голадзе і холадзе, дык тут ужо ўсякія межы і ўстанаўленні руйнуюцца.
Беглі ў яе думкі няроўна, утрапёна.
То выхапяць яны з чалавечай таямніцы што-небудзь з таго, што калісьці было перажыта, ранейшае бацькава парабкоўства ў двары, бадзянне па месцах, то засцелюць усё перад чалавекам у ясныя колеры чагосьці невядомага, што вельмі падобна пад маўклівую шырыню зямлі ў гарачы поўдзень, калі ў чалавека такое ўтрапенне, а навокал усё само ў сабе і ў сваім спакоі.
З усіх гэтых думак і ўяўленняў паўстала спёка на пыльнай дарозе і аж чырвоны бляск сонца на ёй. Яна, гэтая дарога, была пустая, і пыл на ёй, што ўзнімаўся з-пад калёс, не ападаў, а стаяў невысока над зямлёю. На драбінах поплеч з Аміляю сядзеў Андрэй, якога яна везла ў горад да доктара.
Ён не спадзяваўся выжыць, і на захадзе сонца сумна яна развіталася з ім каля глухога будынка гарадской больніцы. І ўсю ноч ехала адна дадому.
Хлопчык усё стаяў каля яе на зямлі, трымаўся за яе ногі, а яна глядзела кудысьці за вокны ў гарачае неба.
У гэтай хатняй сумятні, у цясноце пачула яна яшчэ тое, што часцей за ўсё чула ў несвядомых успамінах сваіх. Чула ў самыя вострыя моманты. Гэта брала пад сваю ўладу думкі і волю, каб - або зрабіць чалавека вельмі моцным і рашучым, або зусім нямоцным, слабым. Усё тады робіцца малым і нязначным перад адным, што займае ў тыя хвіліны чалавека.
Калі яшчэ была дзіцём Аміля, дык з таго часу памятае яна адзін гэтакі момант. Ён навек застаўся ў памяці, і цяпер заўсёды паўстае ва ўяўленнях гарачы сонечны адвячорак, калі было гэта. Яна малая не магла ўседзець дома ўвесь той дзень і назаўтра, пакуль не сплыла патроху горкасць з душы.
- Занясі, дачушка, тату хлеба, бо ён не еў з самага ранку, - сказала была тады маці.
І яна панесла той нішчымны хлеб, сухі, вымучаны з апошняй мукі, а бацька з поўдня ўжо нешта стаяў без шапкі перад ганкам аканома ў двары, выпрошваючы нейкай палёгкі за нейкія даўгі.
- Табе колькі разоў казалі - не таўчыся тут перад вокнамі дарэмна, - сказала пакаёўка, выходзячы на ганак.
Тады бацька заенчыў:
- Унь мне дзіця апошні кусок хлеба з стала прынясло. Няўжо я з раскошы прашу? Няўжо я...
І вось тады адбылося тое самае важнае. Сам аканом, высокі і моцны, выскачыў на ганак і схапіў бацьку за шыю, пхаў яго гэтак перад сабою цераз увесь дзядзінец, да самай дарогі, дзе стаялі дваровыя людзі, і некаторыя спачувалі, некаторыя смяяліся. Бацька пайшоў, а яна, малая, бегла за ім, і страшны малюнак бацькавай прыніжанасці не даваў ёй спакою.
- Заўтра пайду папрашу аканоміху, - сказаў спакойна бацька, калі адышліся яны трохі ад двара.
- Не ідзі!
Яна закрычала немым голасам. Не магла больш выгаварыць ніводнага слова ад слёз і вялікай цяжкасці.
- Чаму? - сказаў бацька. - Можа, яе ўпрашу, дык як-небудзь і абыдзецца добра.
І, памаўчаўшы, яшчэ сказаў сам сабе:
- Яна, кажуць, ніштаватая кабета, ласкавейшая за яго.
І яшчэ большая крыўда за гэты бацькаў спакой і халодную нявольніцкую разважлівасць пеканула яе ў сэрца. Бацька ж гаварыў:
- Давай хлеб, падсілкавацца трохі.
Яны селі на дарозе, і Аміля магла толькі сказаць:
- Як ён цябе пхаў цераз увесь двор.
- Што ж ты зробіш, - адказаў бацька. - Будзе горшая бяда, калі прыйдуць ды апошняе забяруць.
І маўчаў. Можа, буры кіпелі ў ім на дне душы, але твар яго, грубы, абветраны, быў халодны. І от з таго доўга насіла яна ў сабе страшны роспач: «Можа, яму не зусім моцна балела, як яго ціснулі за шыю, але як гэта ён яго гнуў уніз, пхаў!»
Бацька ішоў гэтак у чужых руках праз увесь дзядзінец, той самы бацька, які заўсёды галодны і спрацованы. Ён пойдзе да аканоміхі, хоць тут зусім не можна ісці прасіць - нейкая сіла не дазваляе ісці зноў прасіць, а загадвае штосьці іншае: пайсці і ўзяць таго, хто пхаў бацьку, і забіць яго, але не адразу, а каб ён мучыўся перад смерцю і каб слухаў, як яму будзе яна за скрыўджанага бацьку выгаворваць усю крыўду. Толькі гэта трэба зрабіць, больш нічога не можна рабіць.
Але нічога не магла яна, тады малая, выказаць. Толькі праз колькі ўжо дзён сказала бацьку:
- Тата, набі яго.
Ён здзівіўся:
- Каго?
- Аканома.
- Што ты выдумляеш?
І ўсё гэта засталося навек.
Аміля стаяла ўсё ў хаце, ні з кім не гаворачы.
- Як ты прыйшла ад работы? - запытала Андрэіха. - Хіба Бушмара дома няма?
Аміля ўздрыганулася ад чалавечага слова. Яна ўзяла на рукі дзіця і вынесла на двор.
- Гуляй, сынок, гуляй сабе.
- Ты пойдзеш? - запытала дзіця.
- Пайду, сынок.
- Чаму ты пойдзеш?
Яна панесла яго да варот і там паставіла на зямлю.
- Не ідзі, мама.
- Я прыйду... Бяжы ў хату, сынок.
У полі вецер плыў па засевах, жыта шаптала.
Праз узгорак Аміля выйшла да лесу. На самым узгорку пад ветрам прыпынілася азірнуцца. Высыхала пад нагамі раса. Вецер мяў і трапаў адзежу.
Яна ўзняла галаву, штосьці незнаёмае дагэтуль нараджалася з думак пра Бушмара. І як хмары перад навальніцай збіралася ўсё больш і запаноўвала ў чалавеку. Бушмар стаяў як жывы ў яе вачах з ссунутымі брывамі, нездаволены, упарты...
Першы раз у жыцці ў яе сціснуліся губы. Гэта было толькі лёгкае дрыжанне іх.
Яна адна была на ўзгорку, перад сцяною лесу, постаць яе ўзвышалася над аўсамі і жытам. Вецер абвяваў яе, і галава яе была ўзнята.
Шпаркаю звычайнаю сваёю хадою яна ўвайшла ў лес.
ХІІ
Чалавеку цяжка перарабіцца адразу. Можна думаць і гаварыць іначай, а сам чалавек доўга будзе ранейшым. Так, як ляцяць кожны год, абы толькі замакрэе веснавы снег, гусі над Бушмаравай сялібай, так, як адлятаюць яны над гэтымі ж лясамі назад, абы толькі пацямнее ад старасці на ржышчы белае павуцінне, - гэтак сваімі дарогамі будзе хадзіць чалавек, пакуль увесь узыдзе на дарогі іншыя.
У той дзень, калі вярнулася Аміля пасля ўтрапення свайго ў Бушмараў дом, яна ажыла была дзеля іншай сваёй дзейнасці, жывучы на свеце. Яна, як Бушмар прыйшоў толькі ў хату, пад поўдзень пачала выгаворваць яму ўсё, што сабралася ў яе; гаварыла яму і пра сябе і пра яго.
- ...Ты пануры, ты цяжкі, і з табою цяжка, але ты можаш з'іначыцца. Толькі скажы мне раз назаўсёды, што я для цябе і ці патрэбна я табе. Калі ты знявідзеў мяне, дык годзе папрокамі ўсякімі мучыць мяне, а выгані мяне з хаты. Тады я ведаць буду! Калі ж ты сам не ведаеш, што я для цябе, дык слухай - я застануся з табою... Нам не кепска будзе жыць... У нас будзе дзіцё, тваё дзіцё... а маё дзіцё цяжкім для цябе не будзе. Я зраблю тут усё ў нашым доме так, што нічога лішняга і непатрэбнага для нас не будзе, усё будзе добра і табе і мне. Толькі не будзь воўкам для мяне, а калі інакшым быць не можаш, дык - скажы мне, не маўчы - нашто я табе? Ты скажы... Ты не маўчы больш, але скажы тое, што трэба. Без папрокаў скажы... Тады лепш будзе ўсё...
Яна гаварыла доўга. Ён спачатку маўчаў з новым прасветленым нейкім тварам, як ад якой трывожнай і важнай навіны, пасля якой прыкра яму стала, але ж ён даслухаць хацеў да канца. Усё маўчаў, ніводнага разу не глянуў на яе.
- Чаго ты? - сказаў ён раптам.
- Што?
- Што з табою зрабілася? Дзе ты была?
Яна глядзела на яго.
- Дзе ты была? Чаму ты гэтакая?
- Дома была.
- Дзе дома?
- У Андрэя была. Сына свайго глядзець хадзіла. Сын у мяне ёсць, ведаеш?.. Той самы, пра якога ты ўчора дапытваўся, ад каго ён, той самы, мой сын. Ты чуеш пра майго сына?
Ён сціснуў зубы, але на гэта змоўчаў. Толькі глянуў на яе. І раптам здзіўленне нейкае засвяцілася ў яго вачах.
- Дык от я цябе пытаю, ты павінен сказаць мне.
- Я не ведаю, што ты хочаш, каб я табе сказаў.
- Я кагадзе гаварыла табе што.
- Я табе нічога не рабіў кепскага.
- А вечарам учора, ты забыўся?
- Я цябе не біў.
- Канешне біць?! - а што ты гаварыў мне! Ты памятаеш, што ты гаварыў мне?
- Я табе гаварыў праўду.
- Праўду? Гэта твая праўда?
Ён зноў узняў на яе вочы. Ён ніколі не бачыў яшчэ яе гэтакаю. Ні адна жанчына ніколі не гаварыла яшчэ з ім гэтак. Ён маўчаў, здзіўлены.
- Што ж ты маўчыш?
- Што табе гаварыць?
- Ты лепей сам ведаеш.
Пасля доўгай маўчанкі свае яна пачула яго пануры голас:
- Тое прайшло.
Ён пачаў заікацца.
- Што прайшло?
- Што было ўчора вечарам.
Больш ён маўчаў. Яна адышлася ў чыстую хату, старалася разагнаць сваю ўзбуджанасць, сваё ўтрапенне. Ён доўга сядзеў, успёршыся локцямі на стол, пакуль яна не ўвайшла. Цяпер спакайнейшаю здавалася, штучна нават усміхнулася, калі падышла да стала:
- Усё прайшло, што было?
І памаўчаўшы:
- Ты праўду кажаш мне?
Села з ім поплеч. Зноў штучна - не было яшчэ прычыны для шчырасці - хмурна ўсміхнулася і сама ж адразу прагнала з твару гэтую непатрэбную ўсмешку. Так сядзелі яны, і яна каля яго рабілася ўжо той самай ранейшай Аміляй.
ХІІІ
Людзі жылі тут павольным жыццём, спрадвечным, ціхім... Людское жыццё было, як жыццё гэтага поля навокал і гэтых лясоў. Кожны год зямля мяняла ўсё твар свой, але праз год яна была той жа самай. І гэта трымала людзей пад нейкаю ўладаю.
Кожную восень над гэтым полем і лясамі адляталі жоравы і гусі. Тады людзі глядзелі на гэты свой радасны сум, думалі свае няхітрыя рэчы, падоўгу стаялі і ўглядаліся ў гэтых адвечных падарожнікаў, якія ведаюць толькі сваю, гэтую адвечную дарогу, але дарога гэтая здавалася людзям незвычайнаю і вольнаю. Можа, людзі зайздросцілі гэтай птушынай волі, можа, яны чулі ў гэты час тое сваё адвечнае імкненне, што жыве ў іх, у глыбіні пад нявольніцкімі путамі гаспадарскай клапатлівасці.
Так ішло тут жыццё зямлі і людзей на ёй.
Калі Бушмар служыў яшчэ ў войску, ён нудзеў па гэтым жыцці. Тут быў для яго цэнтр свету. Гэта ён тады чуў больш, як цяпер. Цяпер толькі жыў, больш, можа, як хто тут заклапочаны ўпартым сваім змаганнем з зямлёй. Ён папрабаваў быў выкарчоўваць падлесную неўрадлівую і дагэтуль граду, але не даў рады. Так у яго гэта засталося, толькі ў думках - от нешта такое прыйдзе, пара гэтакая, калі неяк гэта ў яго зробіцца, ён сам пра гэта пастараецца, тады будзе нешта іншае... Такое чаканне ўсё было ў чалавека, пакуль ён ладзіў і ладзіў удала, што пакінуў яму бацька.
Гэтакае ж чаканне было і ва ўсіх. Бушмаравы вясковыя суседзі спрадвеку мучыліся на сваёй зямлі, яна была цяжкаю, але яе было мала. Людзі думалі - каб яе было больш, яна была б лягчэйшай.
З вялікаю радасцю людзі пачалі рэзаць яе, адрэзваць сабе, дзе толькі льга было. Суседнія ад вёскі хутары адразу паменшыліся. Вяскоўцы ўрэзалі сабе зямлі і з княжацкага маёнтка. Зямлі хапіла, яе стала даволі, але яна стала яшчэ цяжэйшаю. Таму яе яшчэ ўсё было мала.
Трэба было рабіць з зямлёю штосьці зусім іншае.
У гэты ж час Бушмар узнявідзеў Андрэя. Андрэй тады пачаў арудаваць над зямлёю. Тады, калі Бушмар быў яшчэ ў войску, Андрэй першы падаў быў думку пра тое, за што стары Вінцэнты назваў быў яго ў Бушмара гадам.
Людзі не любілі Бушмара, і ён не любіў людзей. Ён быў звераваты з натуры сваёй і, яшчэ з бацькам жывучы, прывык адмяжоўвацца заўсёды ад усіх.
Ужо ў тую ноч, калі варочаўся Бушмар дадому з войска, ён, ступіўшы на сваю зямлю, адчуў быў сумную трывогу, але пасля гэта прайшло, ён як бы не заўважаў ці стараўся не заўважаць таго, што навокал яго рабілася.
Але ў глыбіні яго душы з гэтага расло страшнае пачуццё. Можа, яно павялічвалася з таго, што гэтак неспадзявана і гэтакаю блізкаю стала да яго Андрэева сястра. Аміля сама заўважала гэта, і гэта яе мучыла. Яна не магла дзеля Бушмара сцурацца брата, - там было ўсё роднае, з малых дзён блізкае і знаёмае. Там было і праходзіла ўсё, чым поўнілася аж дагэтуль жыццё. Там былі і радасці і гора. Таму ва ўсе цяперашнія горкія хвіліны свае яна заўсёды была там. І да Бушмара ж яна была прывязана вялікаю і страшнаю цяпер для яе прычынаю. Яна цяпер пакутавала страшна. Ей хацелася расказаць каму пра гэта, але каму? А Бушмар? У наступныя ж дні пасля той шалёнай ночы Аміля зноў стала ад яго плакаць. Ён рабіўся больш усё жорсткім, хоць часамі находзіла на яго нейкае прасвятленне, аднак жа гэта была толькі слабая праява чалавечага пачуцця, якое і ў яго недзе драмала. Аміля бачыла - гэта не ёсць блізкасць яго да яе, блізкасць таго Лявона, які ў першыя дні быў для яе ўсім.
Тая навала, якую прарочыў Вінцэнты, упарта насядала на Бушмара. Чым больш набліжалася восень, тым шырэй ішлі гаворкі пра гэта і ўсё больш адбіралі ў Бушмара гаспадарскі спакой.
Лета тады было гарачае, сухое. Гэтакага лета ніколі не ведала Аміля. Штосьці чорнае, страшнае стаяла перад ёю. Гэта было няведанне страшнага далейшага, роспач, які к канцу лета стаў з'яўляцца кожны дзень на доўгія хвіліны разам з пакутнымі думкамі. Бушмар быў бязлітасным. Яна ўжо не пытала больш, завошта ён знявідзеў яе. Гэтага не трэба было пытаць. На гэта ён не сказаў бы нічога. Ён сам, можа, жахнуўся б, каб мог уразумець, што гэта ж ён сапраўды страшна знявідзеў яе. Непатрэбнасць тут Амілі панавала ў яго над усім. Яна была звязана праз Андрэя з той навалаю, што ішла разам з восенню.
За лета Аміля напакутавалася ў полі. Бушмар прынаймаў на поле людзей; яму было ўжо страшна, што Аміля тут сярод іх за гаспадыню. Людзі не ведалі гэтага, ніхто ні пра што не думаў, але Бушмару здавалася ўсё пра людскія думкі. Ён стаў ужо думаць пра свае справы. Раней думак было ў яго мала, думаць ён не прывык.
Лета канчалася сухімі днямі, Аміля не прыкмячала больш росных раніц, ціхіх адвячоркаў. Усё стала няважным, другарадным. Цяпер сапраўды яна ўсё больш рабілася ў Бушмаравай хаце наймічкай.
Гаварыць з Бушмарам яна пакідала, а Бушмар і пагатоў маўчаў.
ХІV
Бушмар бачыў, як Аміля далей усё адыходзіла ад яго. Нейк гэта раптам заўважыў ён, у адзін сонечны дзень. Усё нагадвала тады блізкую восень. Сям-там жаўцеў лісток на дрэве, вялікая была ўжо атава на паплавах. Ён не здагадваўся, не чуў, што Амілі цяжка з ім. Ён не мог гэтага ведаць з самой натуры сваёй. Сам жа ён несвядома адчуў дзікую радасць з усяго гэтага. Можа, і яшчэ ён калі будзе блізкі да яе, але ўжо быў тут канец. Ён штосьці мармытнуў раз быў ёй, але яна не адказала наўмысля ці не заўважыла. І гэта аж страсянула яго. Ён выйшаў на двор і агледзеў шпаркім зіркам навокал усё - зялёную рунь зямлі, лес, неба... і пайшоў так, як ёсць, без вопраткі, без шапкі за браму. Ён сеў на каня, каб завесці яго на атаву, а выехаў за лес і прыпыніўся там. Ён доўга сядзеў так на сваім хутарскім дэрашу, трапаў яму грыву і стаў, як дзіцё, - радасны, без думак аб прычынах. Ён чуў, як вецер ідзе над лесам, трашчыць і гудзе ў верхавінах спрадвечных дрэў, падае на зямлю і вялікаю свежасцю абдымае ўсё. Ён убачыў над лесам буйнага коршака і не зводзіў з яго вачэй. Ён, здавалася яму самому, чуў нават пах пер'я гэтай птушкі, і от ужо - раздзьмуліся яго ноздры, вочы сталі шпаркімі іскрамі. Ён пусціў каня і сеў на зямлю. На траве, на хвойных шыпулях сядзеў ён доўга, так як бы тут было яго ўсё.
Перад гэтым жа, у той самы дзень Аміля перажыла пакутную гаворку з братам. Ён ужо сам збіраўся ісці да яе, бо сам ужо ведаў.
- Я за ім замужам.
Гэта яна адказала брату.
- А як, зусім ці так сабе?
Ён гэта сказаў, бо бачыў, што яна сама зараз пра гэта будзе гаварыць. І ён пастараўся памагчы ёй лягчэй пачаць гэтую гаворку. Адказ яе быў гэтакі: яна страсянулася ўся, і скрозь штучную цвёрдасць прарваўся плач.
- М-гу.
Ён толькі і выказаў гэта.
Пасля яшчэ:
- Гэта я сам вінават, што пусціў цябе. Трэба было тады мне сілком цябе не пусціць служыць...
- Сама я...
- Трэба рабіць зараз жа канец, усяму.
- Чаму канец?
- Уцякай адтуль і падавай у суд.
- Ён мяне адтуль не гоніць.
Тады брат аж зазлаваў, доўга хваляваўся і гаварыў.
Так прайшоў той дзень. Яна пад вечар адна была дома, а Бушмара ўсё не было. Ён не прыходзіў доўга, ён сядзеў там усё, каля свайго каня. Вечар пачаў агортваць яго, а ён як бы і не думаў рушыць адсюль. Ён як бы першы раз цяпер на жыцці сваім адчуў моц водыру лясной зямлі, вялікую цішыню гэтай адзіноты тут, гарачую імклівасць конскіх вачэй каля яго, пераможныя гукі вялікай птушкі над лесам.
Аміля ні за што не бралася дома, адвячорак спаткаў яе ў полі, з другога боку ад сялібнай брамы, там, дзе за агароджаю пачыналася ржышча на лясным выцерабе. «Ці не паручнікаў гэта?» - тачыла яе сэрца крыўднае Бушмарава слова, якое яна чула ад яго нават гэтымі днямі, калі прынесла была сюды на кароткі час свайго малога.
Ля ног яе ляжала пустое ржышча. Над полем, над ёю, над усім вакольным - чула яна - гуў лес. Яна сядзела на зямлі, маленькая, змучаная, без ранейшых жывых колераў уваччу.
Быў вецер, было чыстае неба і адзіноцтва. Шумеў лес, і маўчала поле.
|
|
